تهران همواره شهری بوده آکنده از تضاد؛ تضاد در معماری، فرهنگ، لهجه، درآمد و اینک، تضادی آشکار در «اجاره مسکن». در این کلان‌شهر ۹ میلیون‌نفری که هر خیابانش روایتی متفاوت از دیگری دارد، اجاره‌نشینی دیگر تنها یک سبک زندگی نیست بلکه به میدان نبردی برای بقا بدل شده است. اگر روزگاری جوانان از شهرستان‌ها می‌آمدند تا در محله‌ای معمولی سرپناهی بیابند و آینده‌ای بسازند، امروز خانواده‌های قدیمیِ تهرانی نیز ناچارند برای ماندن در محله‌ای که در آن رشد کرده‌اند، هر سال بخشی از کرامت خود را هم‌پای مبلغ رهن به گرو بگذارند.
این روزها مستأجر بودن در تهران، نه‌تنها گران‌تر از همیشه است بلکه پرتنش‌تر، ناعادلانه‌تر و گاه توأم با تحقیر است. قیمت‌ها چنان جهش یافته‌اند که برای خانواده‌ای با درآمد متوسط، زندگی در بسیاری از مناطق تهران به رؤیایی دور و دست‌نیافتنی بدل شده است. بی‌آن‌که بخواهیم اغراق کنیم باید گفت اجاره‌نشینی دیگر صرفاً یک انتخاب اقتصادی نیست بلکه شکلی از زیست اجتماعی‌ست که با اضطراب و ناامنی مداوم همراه شده است.
در روزهای گرم تابستان، بازار اجاره مسکن در تهران نیز داغ‌تر از همیشه است. افزایش بی‌سابقه قیمت‌ها، کاهش توان خرید خانوارها و نبود نظارتی مؤثر، مستأجران را در تنگنای تلخ انتخاب میان «ماندن یا رفتن» قرار داده است. بر پایه گزارش‌های رسمی، متوسط قیمت هر متر مربع مسکن در تهران به ۹۰ میلیون تومان رسیده است؛ رقمی که تأثیری مستقیم بر نرخ اجاره‌ها گذاشته است. در مناطق شمالی شهر همچون منطقه ۱، متوسط اجاره‌بها به ازای هر متر مربع به حدود ۵۱۰ هزار تومان رسیده، در حالی که در نواحی جنوبی‌تر مانند منطقه ۱۸، این رقم به حدود ۲۱۰ هزار تومان کاهش می‌یابد. این شکاف عمیق در قیمت‌ها، گواهی‌ست بر شکاف اقتصادی عریض میان شمال و جنوب تهران.
همچنین، برآوردها نشان می‌دهد که متوسط افزایش اجاره‌بها در تهران در سال ۱۴۰۳، حدود ۲۶ درصد نسبت به سال گذشته بوده است اما مشاهدات میدانی حاکی از آن‌اند که در برخی مناطق، این افزایش حتی به ۱۰۰ درصد نیز رسیده است. برخی بنگاه‌داران املاک نیز نقش قابل توجهی در افزایش قیمت‌ها دارند. براساس گزارش‌ها، برخی از مشاوران املاک با اتکا به گره خوردن حق کمیسیون به افزایش قیمت اجاره‌بها، به هر دوطرف قرارداد فشار می‌آورند تا کمیسیون بیشتری پرداخت کنند.
در این میان، برخی بنگاه‌داران به دگرگونی در رفتار اجتماعی جامعه اشاره می‌کنند. به باور آنان روزگاری نه‌چندان دور، مردم بیش از امروز به یاری یکدیگر می‌شتافتند اما اکنون بسیاری تنها در اندیشه منافع فردی خود هستند.
پژوهشگر ایرنا در این گزارش با شماری از خانواده‌های مستأجر و نیز برخی مشاوران املاک از نقاط مختلف تهران به گفت‌وگو نشسته است. کوشش شده تا در میان واژه‌های خشکِ ارقام و اصطلاحات اقتصادی، صدای کسانی را بشنویم که زیر فشار بی‌نظمی، بی‌نظارتی و بی‌رحمیِ بازار اجاره، روزبه‌روز خمیده‌تر می‌شوند. این گزارش میدانی تلاشی‌ست برای شنیدن صدای هر دوسوی این ماجرا؛ هم مستأجران و هم مشاوران املاک تا بتوانیم تصویری روشن و بی‌پیرایه از واقعیت امروزِ اجاره‌نشینی در تهران ترسیم کنیم؛ واقعیتی که اگر بی‌درنگ چاره‌ای برایش اندیشیده نشود فردایی نگران‌کننده‌تر برای این شهر رقم خواهد زد.
آن‌چه پیش رو دارید روایتی مستند، توصیفی و صادقانه است از وضعیتی فراگیر؛ روایت زیستی گروهی بزرگ از شهروندان که زندگی‌شان میان سطرهای قراردادهای موق در رفت‌وآمدهای بی‌پایان بنگاه‌ها و در دل اضطرابی مدام جریان دارد.
موسوی، مشاور املاک: اجاره دلاری به‌صورت غیررسمی پیش می‌آید
موسوی از آن مشاورانی است که حدود ۲۰ سال است در قیطریه کار می‌کند. لهجه‌اش کمی تهرانی‌شده است اما همچنان نشانی از لهجه زادگاهش در صدایش هست. او می‌گوید: راستش بازار اجاره شمال تهران از اول هم جدا از بقیه جاها بود اما امسال، ماجرا فرق کرده است. الان یه آپارتمان نوساز ۱۲۰ متری با امکانات، چیزی بین ۴ تا ۵ میلیارد رهن کامل می‌خواهند یا مثلاً ۳۵۰ میلیون پیش، ۱۵۰ میلیون اجاره. این قیمت‌ها پارسال هم بالا بود اما نه دیگه انقدر. من خودم با چشم دیدم که اجاره یه واحد در الهیه از ۲۲۰ میلیون اجاره ماهانه، رسید به ۳۵۰ میلیون. یعنی حدود ۵۰ تا ۷۰ درصد افزایش فقط تو همین یک سال!
از او درباره موضوع داغ این روزها، یعنی اجاره دلاری پرسیدیم. لبخند تلخی می‌زند و با مکث جواب می‌دهد: ببین، این کار خیلی مرسوم نیست. شاید تو کل سال، ۲ سه مورد بهم خورده که موجر خواسته به دلار حساب کنه. البته به‌صورت غیررسمی، تو دل حرف؛ یعنی می‌گه دلار چنده؟ خب، ۳۵۰۰ دلار، پس با دلار حساب کن اما تو قول‌نامه همون ریال نوشته می‌شه. یه جورایی راه دور زدن قانون رو بلدن بعضی‌ها.
به گفته موسوی، افزایش قیمت‌ها فقط تقصیر تورم یا سیاست‌ها نیست. او انگشت اتهام را به سمت جامعه هم می‌گیرد: قبلاً اگه کسی یه مستأجر می‌شناخت که داره سختی می‌کشه، شاید خودش تخفیف می‌دا یا به یه موجر معرفیش می‌کرد. الان؟ نه آقا. دیگه کمتر کسی رحم داره. هر کی می‌خواد فقط خودشو نجات بده. حتی بعضی مستأجرها حاضرن برای جلو زدن از بقیه، بیشتر هم پول بدن تا یه خونه رو بگیرن. خب این باعث بالا رفتن قیمته دیگه. تقصیر همه‌مونه نه فقط دولت.
رحمانی، مشاور املاک در یوسف‌آباد؛ اجاره دلاری توی مرکز شهر خیلی نادره
رحمانی در بنگاه کوچکی در یوسف‌آباد نشسته. دیوار پشت سرش پر از قول‌نامه‌های سال‌های گذشته است که با سنجاق چسبانده شده‌اند. او جزو مشاوران قدیمی و قابل اعتماد محله‌اش است.
رحمانی اینطور شروع می‌کند: ببینید، امسال بازار واقعاً بی‌منطق شده. یه خونه ۵۵ متری تو همین خیابون بیست‌ویکم، سال قبل با ۴۰۰ میلیون رهن داده شد. امسال برای همون، موجر گفته یا ۷۰۰ میلیون رهن کامل یا ۳۵۰ میلیون پیش و ۱۵ میلیون اجاره ماهانه. خب، این یعنی حداقل ۷۰ درصد افزایش. مستأجر بنده خدا اومده گریه کرد که حقوقش همون ۱۹ میلیون تومنه. منم دستم بسته بود.
او از یک تغییر مهم در فضای بازار می‌گوید: قبلاً ما یه جورایی بین مستأجر و موجر واسطه‌ای بودیم که سعی می‌کردیم عدالت رو رعایت کنیم اما الان بعضی همکارا شدن دلال سود. هی تحریک می‌کنن: «بده بالا، اینجا مشتری داره» یا «اون خونه بغلی بیشتر گرفته»… خلاصه خودشون آتیش بیار معرکه شدن.
درباره اجاره دلاری هم، رحمانی با جدیت تأکید می‌کند: توی مرکز شهر خیلی نادره اما یکی ۲ مورد پیش اومده. به‌خصوص خونه‌هایی که به خارجی‌ها یا دیپلمات‌ها اجاره می‌دن اما دولت باید جدی‌تر برخورد کنه، چون اگه همینم رها بشه، تبدیل می‌شه به الگو.
کریمی، مشاور املاک در نازی‌آباد: اینجا ریالی هم قدرت پرداخت نیست دلار دیگر چه مدلی است
کریمی، با سابقه‌ای ۱۵ ساله در نازی‌آباد از وضعیت بازار اجاره در جنوب تهران می‌گوید: اینجا هم دیگه مثل قبل نیست. قبلاً مردم با هم راه می‌اومدن اما الان هر کسی دنبال منفعت خودشه. اجاره‌ها نسبت به پارسال حدود ۵۰ درصد افزایش داشته. مثلاً یه خونه ۶۰۰ متری که پارسال با ۳۰۰ میلیون رهن می‌دادیم، الان صاحب‌خونه ۴۰۰ میلیون می‌خواد. مردم واقعاً تحت فشارن.
او درباره نقش مشاوران املاک در افزایش قیمت‌ها می‌گوید: بعضی همکارا متأسفانه برای گرفتن کمیسیون بیشتر، موجر رو تحریک می‌کنن که قیمت رو بالا ببره. این کارها بازار رو خراب کرده.
از کریمی درباره این موضوع توضیح بیشتری می‌خواهم که می‌گوید: حالا نه اینکه همه بنگاه ها این کار را بکنند اما وقتی یک مورد هم دیده شود یعنی هست و بد هم است.
به اجاره دلاری هم اشاره می‌کنم که با خنده می‌گوید اینجا ریالی هم قدرت پرداخت نیست دلار دیگر چه مدلی است. نه آقا نه دیدم و نه شنیدم.
احمدی، مشاور املاک در شوش: مستاجر مجبوره سال به سال خانه کوچکتر و یه محله پایین‌تر برود
خانم احمدی، با ۱۰ سال سابقه در شوش از وضعیت اجاره‌ها در این منطقه می‌گوید: اینجا هم اجاره‌ها سر به فلک کشیده. خونه‌های قدیمی و بدون امکانات هم قیمت‌های بالایی دارن. مردم دیگه توان پرداخت ندارن. بعضی‌ها مجبور شدن برن حاشیه شهر یا حتی شهرستان.
او ادامه می‌دهد: قدیم‌ترها مستاجر ۱۰ سال در یک خانه می‌ماند الان هر سال انقدر اجاره‌ها زیاد می‌شود سال به سال مستاجر مجبور است خانه کوچکتر و یه محله پایین‌تر برود خلاصه که وضعیتی شده است.
درباره بی‌رحم شدن مالک‌ها هم می‌پرسم که می‌گوید: نه واقعاً این طور نیست که همه بی‌رحم باشن. مثلا چند تایی از مشتری‌های خود ما که اینجا خانه‌هایشان را اجاره می‌دهیم خودشان هم مستاجر هستند چند محله بالاتر و صاحبخانه او اجاره را زیاد کرده او هم مجبور است اجاره‌اش را زیاد کند تا از پس خرج و مخارج بر بیاید.
خانواده جعفری، ساکن یوسف‌آباد: کاش مردم به همدیگه رحم کنن
جعفری، کارمند بانک و همسرش معلم با ۲ فرزند از مشکلات اجاره‌نشینی می‌گویند: ما ۱۰ ساله تو این خونه‌ایم. پارسال ۶۰۰ میلیون رهن دادیم، امسال صاحب‌خونه گفته باید ۹۰۰ میلیون بدید. با حقوق ما جور درنمیاد. دنبال خونه گشتیم اما همه جا گرونه. تازه من جزو خوب‌های جامعه هستم. دستم بازه از بانک راحت‌تر وام می‌گیرم و یه جوری پول رهن خانه را تا حالا جور کردیم منتها هرچی تلاش می‌کنیم تلاش و قدرت تورم از ما بیشتره و نمی‌رسیم. در واقع به همه چیز تورم خرده از خرج مدرسه و کلاس‌های فوق برنامه بچه‌ها بگیرید تا خیلی چیزهای دیگر.
او ادامه می‌دهد: تا یه جاهایی مقصر مسئولان هستند اما این جمله را عمیقاً میگم کاش مردم هم به همدیگه رحم کنن.
خانواده موسوی، ساکن تهران‌پارس: برای سال بعد از همین امسال غصه‌مان گرفته
موسوی، کارمند شرکت خصوصی و همسرش خانه‌دار با یک فرزند می‌گویند: ما تازه بچه‌دار شده‌ایم. یه خونه ۶۰ متری اجاره کردیم با ۵۰۰ میلیون رهن. الان صاحب‌خونه گفته باید ۷۰۰ میلیون بدید یا برید. واقعاً نمی‌دونیم چیکار کنیم.
موسوی می‌گوید: تازه ما تقریباً هیچ مهمانی هم نمی‌توانیم در این خانه کوچک بگیریم و تمام مهمانی‌های خانوادگی را هم به خارج از خانه و رستوران‌ها منتقل کرده‌ایم که این خود بار اضافه‌ای به ما تحمیل می‌کند اما چه کنیم. حالا که مجبوریم حداقل چند محله پایین‌تر برویم و مهم هم نیست می‌رویم امسال اما برای سال بعد از همین امسال غصه‌مان گرفته. باید فکری اساسی کنیم.
خانواده رضایی، ساکن نازی‌آباد: با حقوق بازنشستگی نمی‌توانیم هزینه رهن تأمین کنیم
رضایی، بازنشسته و همسرش با سه فرزند، از وضعیت اجاره‌ها می‌گویند: ما ۲۰ ساله تو این خونه‌ایم. پارسال ۳۵۰ میلیون رهن دادیم، امسال صاحب‌خونه گفته ۶۵۰ میلیون. با حقوق بازنشستگی من نمی‌تونیم تأمین کنیم.
او می‌گوید: ما قدیم‌ها می‌گفتیم اجاره‌نشین که باشی تمام این تهران خانه تو است و هر جایی می‌توانی زندگی کنی. قدیم‌ها اینطور هم بود اما حالا می‌گویم یک ۵۰ متری برای خودت داشته باشی که سر سال نخواهی منت صاحب خانه‌هایی را بکشی که بعضاً رحم و مروت را فراموش کرده‌اند.
بررسی وضعیت بازار اجاره
براساس گزارش بانک مرکزی در تیرماه ۱۴۰۳، متوسط قیمت هر متر مربع زیربنای واحد مسکونی معامله شده در شهر تهران ۸۷۴.۶ میلیون ریال بوده که نسبت به ماه مشابه سال قبل ۱۴.۳ درصد افزایش داشته است. همچنین، رشد نقطه به نقطه شاخص اجاره‌بها در تیرماه ۱۴۰۳ نسبت به ماه مشابه سال قبل در شهر تهران معادل ۴۵.۹ درصد بوده است. این آمارها نشان‌دهنده افزایش قابل توجه هزینه‌های اجاره‌نشینی در تهران هستند که فشار زیادی بر خانواده‌ها وارد می‌کند.
بازار اجاره مسکن در تهران به نقطه‌ای رسیده که بسیاری از خانواده‌ها توان پرداخت اجاره‌های سنگین را ندارند. افزایش بی‌رویه قیمت‌ها، نبود نظارت کافی و رفتارهای سودجویانه برخی افراد، شرایط را برای مستأجران سخت‌تر کرده است. برای بهبود وضعیت، نیاز به اقدامات جدی از سوی مسئولان، تدوین قوانین حمایتی برای مستأجران و نظارت دقیق بر بازار اجاره داریم. همچنین، فرهنگ‌سازی برای رفتار منصفانه در معاملات مسکن می‌تواند به کاهش تنش‌ها کمک کند.